شوخی درمانی

آیا در اوج مشکلات، شوخی و مزاح را تجربه کرده‌اید؟ چقدر به ضرب‌المثل «خنده بر هر درد بی‌درمان دواست» اعتقاد دارید؟ به نظر شما، شوخ‌طبعی می‌تواند زندگی را آسان‌تر کند؟ هنگام سختی‌ها، افراد شوخ‌طبع را با افراد خشک و جدی مقایسه کرده‌اید؟ شما تمایل دارید با چه کسانی بجوشید و به کمک چه کسی بروید؛ افرادی که خشک و جدی‌اند یا افراد خنده‌رو و بانشاط؟

اگر بادکنکی را از بالا رها کنیم چه رخ می‌دهد؟ بارها و بارها به‌طور ملایم به زمین می‌خورد و بلند می‌شود تا کم‌کم ثبات بیابد. اگر لیوان یا بشقاب بلوری را از همان ارتفاع رها کنیم چه می‌شود؟ بلور تکه‌تکه می‌شود. افرادی که در رویارویی با مشکلات زندگی خشک‌اند، مانند ظرف بلور ضربه‌پذیر و شکننده‌اند. از‌جمله عوامل مهمی که می‌تواند ما را در برابر رنج‌ها و سختی‌ها مقاوم سازد و سازگاری‌مان را افزایش دهد، شوخ‌طبعی و مزاح است. شوخ‌طبعی، قوی‌ترین مکانیزم دفاعی است که می‌تواند روان ما را از آسیب حفظ کند؛ به شرط آنکه اعتدال حفظ شود و به واقع‌بینی ما لطمه نزند.
فواید شوخ‌طبعی
مزاح و شوخ‌طبعی و جدی نگرفتن همة امور زندگی، سبب رویارویی فعال ما با مشکلات می‌شود؛ زمینة حمایت‌های دیگران (عاطفی، مادی و...) را فراهم می‌سازد؛ احساس کارآمد بودن را در کالبد ما می‌دمد؛ بستر خلاقیت است؛ در هیجان‌های منفی، با سد زدن در برابر هیجان و شناخت، به ذهن فرصت یافتن راه‌حل‌های مناسب می‌دهد؛ ذهن را از باورهای سمی پاک می‌کند؛ و مانع فاجعه‌آمیز جلوه دادن، خودسرزنشی، خودمقصربینی، سفید و سیاه دیدن، الزام‌انگاری، بایدسازی، کوه‌سازی از کاه و نگاه مبالغه‌آمیز ما به مشکلات می‌شود.
لطیفه
از بزرگی پرسیدند: «چگونه به جنگ فکر و خیال منفی و نگران‌کننده می‌روی؟» گفت: «خیلی ساده است. من یک پاک‌کن دارم و یک خودکار. لام آخر خیال را پاک می‌کنم و به‌ جایش با خودکار «ر» می‌نویسم تا کسی نتواند به‌راحتی پاکش کند. بعد با نمک گاز می‌زنم و می‌خورمش». از او پرسیدند: «خُب مشکلات زندگی را چه می‌کنی؟» گفت: «فکر آن را هم کرده‌ام. به همین خاطر یک ارة تیز خریده‌ام. با آن میم مشکلات را می‌برم. بعد کام خود و دیگران را با آن شیرین می‌کنم». این شوخی‌ها کنایه از این است که در پس هر سختی‌ای، شیرینی است. پس نباید تنها به تلخی سختی فکر کرد. مولوی می‌گوید: گنج بی‌مار و گل بی‌خار ندیده است کسی.[1] فرد شوخ‌طبعی که ناسزاگویی و تحقیر در کارش نیست، محبوب خدا و مردم است. امام باقر فرمودند: «خداوند ـ‌عز‌وجل‌ـ کسی را که میان جمعی شوخی و بذله‌گویی کند، دوست دارد؛ به ‌شرط آنکه ناسزاگویی نباشد». مردم نیز تمایل دارند با افراد شوخ‌طبع هم‌نشین باشند. این کار نیاز به تعلق و پیوندجویی آنان را افزایش می‌دهد و با هماهنگی و پیوند با دیگران، مانع تنهایی‌شان می‌شود. فرد شوخ‌طبع زمینة حمایت‌های اجتماعی (اطلاعاتی، مادی و عاطفی) را برای خود فراهم می‌کند؛ چون افراد تمایل دارند به افراد شوخ‌طبع کمک کنند تا افراد خشک. از سویی، چون فرد شوخ‌طبع توانسته بر دیگران اثر مثبت بگذارد و حال آنان را در دست بگیرد، نوعی احساس مثبتِ ارزشمندی، اعتماد‌به‌نفس و تسلط بر روابط را دریافت می‌کند. این تکنیک به درد افراد غریب می‌خورد؛ چون اگر آنان شوخ‌طبع نباشند، مزایای بسیاری را از دست می‌دهند و با خزیدن در لانة تنهایی و انزوا، خود را از حمایت دیگران محروم می‌کنند.
خنده‌درمانی خنده‌دار
خنده‌درمانی بدون داشتن هدف در زندگی و بدون ارزیابی مشکلات و تلاش برای حل آنها، رویارویی غیر‌بالغانة هیجان‌مدار با مشکلات زندگی است. این روش مانند مسکّنی قوی تا لحظاتی محدود، غم و غصه را از سر می‌پراند. اما وقتی امواج رنج‌ها پی‌درپی بیایند و فرد تنها به آنها بخندد، بی‌تردید غرق خواهد شد. برخی برای اینکه به جنگ استرس بروند، از خنده‌درمانی، شرکت در تئاترهای خنده‌دار و همایش‌های لطیفه‌گویی کمک می‌گیرند. شگفت آنکه برخی کارشناسان، بدون ترغیب به یافتن معنای زندگی و حل عاقلانة مشکل و آموزش مهارت حل مسئله، مردم را به این برنامه‌های هیجان‌مدار دعوت می‌کنند. خنده‌درمانی روشی خوب است، اما اگر چاشنی ایمان مذهبی به آن افزوده نشود، اثرش از میان می‌رود؛ چون پس از چند جلسه، با وارد شدن مشکل جدید، شادی و نشاط از پنجرة دیگری می‌‌گریزد. ایمان به خدای هستی‌بخش موجب تفسیر واقع‌بینانه از زندگی و معنا دادن به درد و رنج می‌شود. ایمان در دل فرد معتقد، مانند وزنه‌ای است که او را در برابر تندباد حوادث برپا نگه می‌دارد. به همین دلیل است که عالمان دینی در عرف متدینان به شوخ‌طبعی معروف‌اند. با مطالعه، پژوهش، پرسش از کارشناس دینی و رفع شبهه‌ها، این وزنة گران‌بها را به خود، خانواده و دوستانمان هدیه دهیم.
توصیه‌های تربیتی
1. حساب‌وکتاب را جدی بگیرید: هر روز داخل سررسید یا دفتری مشخص کنید که چقدر از حس شوخ‌طبعی کمک گرفته‌اید. مشخص کنید کجا می‌توانستید از مزاح یا شوخ‌طبعی کمک بگیرید و نگرفتید. همچنین بنویسید افراد شوخ‌طبع در قیاس با افراد خشک چه مزایای فردی و اجتماعی دریافت می‌کنند و حدومرز شوخ‌طبعی تا کجاست.
2. آموزش دهید: فواید شوخ‌طبعی متعادل را به همسر، فرزند و دوستتان بیاموزید تا هم این حس با تمرین به مهارت تبدیل شود، و دیگر اینکه آنان نیز بیاموزند از این ابزار مهم در زندگی کمک بگیرند.
3. دنبال شادی بگردید نه غم: این جمله را به یاد داشته باشید: «باید دنبال شادی‌ها گشت؛ چون غم‌ها خودشان ما را پیدا می‌کنند».
4. چشمه باشید: از ذهن و فکر خلاق خود برای ساختن لطیفه یا طنز استفاده کنید. برای دیگران نیز بازگویید و در دفترتان به ‌نام خود ثبت کنید.
5. خشابتان را پر نگه دارید: خلاصة جوک یا لطیفه‌هایی را که می‌شنوید، در دفترتان یادداشت کنید تا همیشه خشاب اسلحة شما برای جنگ با سختی‌ها پر باشد و به‌موقع از آنها کمک بگیرید.
6. ظرف شکلات درست کنید: با دوست، هم‌اتاقی یا همسرتان در لطیفه‌گویی رقابت کنید. ظرف شکلاتی را برای لطیفه معین کنید و به‌جای شکلات، جوک و لطیفه در آن بگذارید تا هر‌کس سراغ آن می‌رود با خواندنش شاد باز‌گردد. این کار را می‌توانید مثلاً به شکل مسابقه‌های ماهانه با روزی دست‌کم یک یا دو جوک انجام دهید.
7. ارمغان بفرستید: از حس شوخ‌طبعی برای آرامش یاران دیار (مانند پدر، مادر، خواهر، برادر و...) که نگران شما هستند کمک بگیرید. این کار سبب آرامش آنها می‌شود و نتیجه‌اش به خودتان نیز بازمی‌گردد.
8. ترمز شوخ‌طبعی خود را چک کنید: ماشین شوخ‌طبعی اگر به ترمز مجهز نباشد، در درة مشاجره و دل‌خوری دیگران می‌افتد. شوخ‌طبعی نباید بر پایة تمسخر و تحقیر افراد باشد. امام على(ع) فرمودند: «دورترین مردم از موفقیت، کسى است که شیفتة سرگرمى و شوخى است».
9. دستگاه شوخ‌طبعی خود را روغن‌کاری کنید: حس شوخ‌طبعی، مانند دستگاهی است که باید چرخ‌دنده‌هایش پیوسته روغن‌کاری شود، وگرنه خشک می‌شود؛ از حرکت می‌ایستد و سبب می‌شود چرخة ارتباط انسان با خود، خدا و دیگران تا حدودی بازایستد. برای تقویت حس شوخ‌طبعی خود از روش‌های زیر کمک بگیرید:
الف) مطالعة کشکول‌ها، مجله‌های طنز، وبلاگ‌ها و سایت‌ها، کتاب‌های طنز، لطیفه، کاریکاتور و...؛
ب) هم‌نشینی با افراد شوخ‌طبع؛
ج) دیدن فیلم‌های کمدی و طنز؛
د) یادداشت کردن لطیفه و جوک در دفتر مخصوص خود و استفادة بهنگام از آنها.
پی نوشت :
1. برگرفته ازمن مانده ام تنهایی تنها(مهارت خودیاری برای رویارویی با غم غربت)، مرکز مشاوره و راهنمایی، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)